Trong bối cảnh thị trường lao động biến đổi không ngừng, khái niệm “làm trái ngành” đã trở thành một phần quen thuộc trong bức tranh sự nghiệp của thế hệ trẻ, đặc biệt là Gen Z. Hình ảnh một kỹ sư phần mềm chuyển hướng làm chiến lược nội dung, một cử nhân sư phạm thành công trong lĩnh vực marketing, hay một chuyên viên kế toán trở thành nhà thiết kế UI/UX không còn là chuyện hiếm. Việc không làm đúng chuyên ngành đào tạo đang trở thành điều bình thường. Nhưng phía sau lựa chọn đó là gì? Là sự linh hoạt thời đại mới, hay là hệ quả của định hướng chưa chín?
1. Lý giải làn sóng “làm trái ngành” ở thế hệ trẻ
Việc Gen Z có xu hướng làm việc ngoài chuyên ngành đào tạo không phải là một lựa chọn ngẫu nhiên mà bắt nguồn từ sự giao thoa của nhiều yếu tố mang tính hệ thống và cá nhân.
- Khoảng cách giữa đào tạo và thực tiễn: nhiều chương trình đại học vẫn thiên về lý thuyết, chưa theo kịp yêu cầu của doanh nghiệp. Sinh viên ra trường bỡ ngỡ, buộc phải học thêm kỹ năng mới để đáp ứng thị trường.
- Áp lực chọn ngành quá sớm: ở tuổi 18, nhiều bạn chọn ngành dựa trên điểm số, lời khuyên từ người khác, mà chưa hiểu rõ bản thân hay ngành nghề. Chỉ khi học xong, va chạm thực tế, họ mới nhận ra sự “lệch pha”.
- Bùng nổ ngành nghề mới: những lĩnh vực như AI, Data Science, Digital Marketing hay Product Management phát triển quá nhanh, trong khi trường học chưa kịp đào tạo chính quy. Gen Z chủ động học thêm qua online, workshop, cộng đồng… và sẵn sàng rẽ hướng nếu thấy phù hợp.
2. Những rào cản không thể xem nhẹ trên con đường “rẽ hướng”
Mặc dù phổ biến, làm trái ngành chưa bao giờ là một con đường trải hoa hồng. Nó đòi hỏi một sự nỗ lực và bản lĩnh phi thường để vượt qua những rào cản lớn.
- Thiếu kiến thức nền tảng: đây là thử thách lớn nhất. Người làm trái ngành phải cạnh tranh với những ứng viên được đào tạo bài bản suốt bốn năm đại học. Việc tự học tuy linh hoạt nhưng dễ rơi vào tình trạng chắp vá, thiếu tính hệ thống. Áp lực phải học lại từ đầu trong khi vẫn phải đảm bảo hiệu quả công việc là một gánh nặng không hề nhỏ.
- Áp lực cạnh tranh và tâm lý tự ti: khi bước vào một lĩnh vực mới, cảm giác mình là “kẻ ngoại đạo” là điều khó tránh khỏi. Hội chứng kẻ mạo danh (Imposter Syndrome) thường xuyên xuất hiện, khiến họ liên tục nghi ngờ năng lực bản thân, so sánh mình với những người có xuất phát điểm đúng chuyên ngành. Sự tự ti này nếu không được kiểm soát tốt có thể dẫn đến việc bỏ cuộc giữa chừng.
- Định kiến từ nhà tuyển dụng và xã hội: dù tư duy tuyển dụng đã cởi mở hơn, không ít nhà quản lý hoặc các thế hệ đi trước vẫn giữ quan niệm rằng một lộ trình sự nghiệp tuyến tính, đi đúng ngành đào tạo, mới là “chuẩn mực” và “ổn định”. Điều này buộc người làm trái ngành phải nỗ lực gấp nhiều lần để chứng minh giá trị và năng lực thực sự của mình thông qua các sản phẩm, dự án cụ thể.
3. Biến bước rẽ thành lợi thế cạnh tranh độc đáo
Nếu có chiến lược đúng đắn, việc làm trái ngành không chỉ là một giải pháp tình thế mà còn có thể trở thành một lợi thế cạnh tranh khác biệt.
- Tư duy liên ngành (Interdisciplinary Thinking): ngày nay, những vấn đề hiện đại cần góc nhìn đa chiều. Việc kết hợp nền tảng cũ với lĩnh vực mới giúp tạo ra giá trị độc đáo. Ví dụ, dân luật làm marketing cho Fintech có thể viết nội dung hấp dẫn mà vẫn tuân thủ pháp lý; kỹ sư chuyển sang quản lý sản phẩm sẽ phân tích UX bằng tư duy hệ thống.
- Phát triển kỹ năng hình chữ T (T-shaped Skills): người làm trái ngành thường là minh chứng điển hình cho mô hình kỹ năng chữ T. Họ có kiến thức chuyên sâu ở một lĩnh vực (trục dọc của chữ T, là ngành học cũ) và đồng thời phát triển các kỹ năng bổ trợ ở nhiều lĩnh vực khác (trục ngang của chữ T, là ngành mới và các kỹ năng liên quan). Sự kết hợp này được các doanh nghiệp hiện đại đánh giá rất cao, đặc biệt trong các vai trò quản lý và chiến lược.
- Khả năng thích nghi và tinh thần học hỏi suốt đời: quá trình “bẻ lái” đã tự rèn luyện cho họ một khả năng thích ứng cực tốt và một tư duy luôn sẵn sàng học hỏi. Đây là phẩm chất vàng trong một thế giới đầy biến động, nơi kỹ năng hôm nay có thể trở nên lỗi thời vào ngày mai.
4. Xây dựng chiến lược “làm trái ngành” một cách thông minh
Làm trái ngành không nên là một quyết định bộc phát theo trào lưu. Để thành công, nó cần được tiếp cận như một dự án sự nghiệp nghiêm túc với một kế hoạch rõ ràng.
- Tự phân tích và đánh giá sâu sắc: trước khi quyết định, hãy dành thời gian trả lời những câu hỏi cốt lõi. Bạn thực sự yêu thích điều gì ở ngành mới? Nó có phù hợp với tính cách, giá trị sống và mục tiêu dài hạn của bạn không? Bạn có sẵn sàng đánh đổi thời gian, công sức và có thể cả tài chính để bắt đầu lại từ vạch xuất phát không?
- Nghiên cứu và thẩm định thực tế: đừng chỉ nhìn vào bề nổi hào nhoáng của một ngành nghề. Hãy tìm cách kết nối với những người đang làm trong lĩnh vực đó, tìm hiểu về một ngày làm việc điển hình, những khó khăn thực sự họ đối mặt. Tham gia các buổi hội thảo, workshop, hoặc xin thực tập ngắn hạn để có cái nhìn chân thực nhất.
- Xây dựng lộ trình học tập có cấu trúc: thay vì học một cách ngẫu hứng, hãy vạch ra một lộ trình học tập bài bản. Bắt đầu từ các khóa học uy tín có chứng chỉ, xây dựng một portfolio (hồ sơ năng lực) với các dự án cá nhân, và chủ động tìm kiếm cơ hội thực hành để tích lũy kinh nghiệm.
- Tận dụng nền tảng sẵn có: đừng xem chuyên ngành cũ là một sự lãng phí. Hãy tìm cách kết nối kiến thức và kỹ năng từ ngành cũ vào công việc mới. Trình bày điều này một cách khéo léo trong CV và các buổi phỏng vấn để biến nó thành điểm nhấn độc đáo của bạn.
5. Trái ngành không sai, sai là không dám bước tiếp
Làm trái ngành không còn là một hiện tượng cá biệt mà đang dần trở thành một xu hướng mang tính thời đại, phản ánh sự năng động của cả người lao động và thị trường. Vấn đề không nằm ở việc bạn đi đúng ngành hay trái ngành, mà là bạn có hiểu rõ bản thân, hiểu rõ con đường mình đã chọn, và có đủ bản lĩnh cùng một chiến lược thông minh để theo đuổi nó đến cùng hay không.
Lựa chọn sai ngành học ở tuổi 18 không phải là một dấu chấm hết. Điều đáng sợ hơn là không dám thay đổi khi nhận ra sự không phù hợp, hoặc thay đổi một cách vội vã mà thiếu sự chuẩn bị. Với sự chuẩn bị kỹ lưỡng, làm trái ngành hoàn toàn có thể là một ngã rẽ thông minh, mở ra một chương sự nghiệp rực rỡ và phù hợp hơn.
