Trong cuộc sống hiện đại, lựa chọn nghề nghiệp không còn đơn giản là chuyện của những năm cuối cấp. Ngày nay, nhiều bậc phụ huynh và nhà trường đã chú trọng việc định hướng nghề nghiệp cho trẻ ngay từ khi còn rất nhỏ. Nhưng liệu việc này có thực sự cần thiết? Và nếu cần, đâu là thời điểm phù hợp để trẻ bắt đầu khám phá, xác định con đường nghề nghiệp của mình? Đây là câu hỏi không dễ trả lời, bởi mỗi giai đoạn phát triển, trẻ có đặc điểm tâm lý riêng. Việc chọn đúng thời điểm không chỉ giúp trẻ đi đúng hướng mà còn tránh được áp lực không đáng có.
1. Tầm quan trọng của việc định hướng nghề nghiệp từ sớm
Trong thị trường lao động đầy cạnh tranh, định hướng nghề nghiệp từ sớm giúp trẻ hiểu rõ bản thân, nhận diện sở thích, điểm mạnh và giá trị cá nhân. Khi có nhận thức đúng, trẻ sẽ tránh chọn nghề theo cảm tính hay chạy theo mong muốn của người khác.
Được định hướng đúng ngay từ đầu cũng giúp trẻ tiết kiệm thời gian, chi phí, hạn chế học sai ngành hay làm sai nghề. Khi biết mình đang hướng đến điều gì, trẻ sẽ học tập chủ động, rèn luyện kỹ năng phù hợp và xây dựng nền tảng vững chắc cho sự nghiệp và cuộc sống sau này.
2. Nên bắt đầu từ độ tuổi nào là hợp lý?
2.1. Ở bậc Tiểu học (6 – 12 tuổi)
Giai đoạn này chưa cần định hướng nghề nghiệp cụ thể. Thay vào đó, trẻ nên được khuyến khích khám phá bản thân thông qua hoạt động trải nghiệm như vẽ tranh, kể chuyện, chơi thể thao, tham quan thực tế… Việc người lớn cần làm là tạo ra môi trường đa dạng, giúp trẻ phát hiện sở thích cá nhân, nhận ra điểm mạnh tự nhiên của mình.
Quan trọng nhất, đừng áp đặt câu hỏi “Lớn lên con muốn làm gì?” như một kỳ vọng. Hãy để trẻ tự do khám phá thế giới của riêng mình.
2.2. Ở bậc THCS (12 – 15 tuổi)
Đây là giai đoạn trẻ bắt đầu hình thành nhận thức sâu hơn về bản thân và thế giới nghề nghiệp. Thay vì ép trẻ lựa chọn, hãy giới thiệu cho trẻ hiểu về nhiều lĩnh vực nghề nghiệp khác nhau thông qua trải nghiệm thực tế, giao lưu với người làm nghề, tham quan doanh nghiệp…
Điều quan trọng ở độ tuổi này là giúp trẻ tự khám phá điểm mạnh, điểm yếu của mình, đồng thời xây dựng kỹ năng mềm như làm việc nhóm, giải quyết vấn đề, kỹ năng giao tiếp… để trẻ sẵn sàng thích nghi với nhiều môi trường.
2.3. Ở bậc THPT (16 – 18 tuổi)
Đây là thời điểm trẻ cần xác định rõ hướng đi nghề nghiệp tương lai. Ở giai đoạn này, trẻ cần được tư vấn chuyên sâu, được tiếp cận các công cụ đánh giá nghề nghiệp, tham gia workshop hướng nghiệp, trải nghiệm các ngành nghề thông qua những chương trình “học thử” hoặc thực tập ngắn hạn.
Sự đồng hành sát sao từ gia đình và chuyên gia hướng nghiệp sẽ giúp trẻ đưa ra lựa chọn phù hợp với năng lực, sở thích thay vì chạy theo điểm số hoặc áp lực xã hội.
3. Những sai lầm khi định hướng nghề nghiệp quá sớm hoặc quá muộn
Định hướng quá sớm: Với mong muốn con thành công, nhiều phụ huynh vô tình áp đặt nghề nghiệp cho trẻ ngay từ khi còn nhỏ. Điều này khiến trẻ mất đi sự hồn nhiên trong học tập, dễ sinh tâm lý áp lực, chán nản khi cảm thấy nghề nghiệp tương lai là thứ người khác chọn hộ mình. Quan trọng hơn, việc bó buộc quá sớm sẽ khiến trẻ bỏ lỡ cơ hội khám phá những năng lực khác của bản thân.
Định hướng quá muộn: Nhiều học sinh chỉ bắt đầu chọn nghề khi đứng trước kỳ thi tốt nghiệp. Khi đó, quyết định nghề nghiệp thường mang tính bị động, dựa trên điểm số hoặc sự tư vấn hời hợt từ người khác. Kết quả là không ít bạn chọn sai ngành học, chán nản khi theo học và lãng phí thời gian, tiền bạc, công sức.
Hệ quả chung: Dù định hướng quá sớm hay quá muộn đều khiến trẻ thiếu động lực học tập, dễ mất phương hướng và cảm thấy công việc sau này không mang lại hạnh phúc.
Vì vậy, việc định hướng nghề nghiệp cần được thực hiện đúng thời điểm, phù hợp với sự phát triển tâm lý của trẻ, đảm bảo trẻ được đồng hành chứ không bị điều khiển hay bỏ mặc.
4. Làm thế nào để hỗ trợ trẻ định hướng nghề nghiệp đúng cách?
Để việc định hướng nghề nghiệp hiệu quả, cha mẹ và nhà trường cần đồng hành với trẻ theo cách đúng đắn:
- Khuyến khích trẻ khám phá đa dạng: Đừng vội định hướng vào một nghề cụ thể quá sớm. Hãy tạo cơ hội để trẻ được thử nhiều lĩnh vực qua hoạt động ngoại khóa, tham quan doanh nghiệp, các chương trình trải nghiệm nghề nghiệp… Khi trải nghiệm đủ rộng, trẻ mới có thể nhận ra năng lực và sở thích thật sự.
- Không áp đặt hay so sánh: Mỗi đứa trẻ có một tốc độ phát triển khác nhau. Cha mẹ không nên áp đặt ước mơ của mình lên con hoặc bắt con theo nghề chỉ vì “nghề đó ổn định”. Ngừng so sánh sẽ giúp trẻ phát triển trong sự tôn trọng và tự tin.
- Tập trung xây dựng kỹ năng nền tảng: Thay vì chỉ hướng đến một ngành nghề, hãy giúp trẻ phát triển các kỹ năng thiết yếu như tư duy phản biện, giao tiếp, làm việc nhóm, quản lý thời gian… Đây là hành trang giúp trẻ thích nghi trong mọi môi trường nghề nghiệp sau này.
- Sử dụng công cụ đánh giá chuyên nghiệp: Các bài trắc nghiệm nghề nghiệp như Holland, MBTI, DISC… hoặc tham vấn từ chuyên gia sẽ giúp trẻ hiểu rõ bản thân, có cái nhìn khách quan về khả năng và lựa chọn nghề phù hợp.
- Luôn đóng vai trò đồng hành: Phụ huynh và thầy cô nên làm bạn đồng hành, giúp trẻ định hướng nhưng không kiểm soát, lắng nghe nhưng không quyết định thay. Hãy cho trẻ quyền
Định hướng nghề nghiệp đúng cách không phải là dẫn đường sẵn có, mà là giúp trẻ tự tìm ra con đường riêng bằng sự hiểu mình, hiểu nghề. Hãy đồng hành thay vì áp đặt, hỗ trợ thay vì kiểm soát, để trẻ thực sự được sống với lựa chọn của chính mình.
