Trong xã hội hiện tại, “cầu toàn” thường được xem như một đức tính quý giá, biểu tượng của trách nhiệm, của sự chỉnh chu và khát vọng đạt đến hoàn hảo. Không ít người tự hào khi khẳng định mình là người cầu toàn, như thể đó là minh chứng cho tinh thần kỷ luật và chất lượng vượt trội. Nhưng đằng sau sự chỉn chu ấy là điều gì? Một bản lĩnh vững vàng hay theo đuổi chuẩn mực cao hay một nỗi sợ sâu kín mang tên “sai lầm”?
Câu hỏi ấy không chỉ mang tính học thuật, mà còn chạm đến những vùng sâu trong tâm lý con người. Bởi sự cầu toàn, nếu không được hiểu và nhận diện đúng, có thể dễ dàng chuyển hóa từ một giá trị thành một gánh nặng tâm lý.
1. Bản chất của sự cầu toàn
Sự cầu toàn là trạng thái tâm lý trong đó con người không người theo đuổi sự hoàn hảo tuyệt đối trong từng chi tiết. Ở bề nổi, đây có vẻ là một đức tính tích cực. Nhưng nếu nhìn kỹ, sự cầu toàn luôn đi kèm với nỗi bất an, rằng mọi thứ chưa đủ tốt, rằng bản thân chưa xứng đáng nếu có sai sót.
Người cầu toàn không chấp nhận với lỗi nhỏ, không dễ dàng hài lòng với thành quả, và luôn mang tâm thế “còn có thể tốt hơn nữa”. Trong một số trường hợp, điều đó thúc đẩy sự tiến bộ. Nhưng nhiều trường hợp khác, nó trở thành nỗi dằn vặt liên tục.
2. Khi cầu toàn là biểu hiện của tiêu chuẩn cao
Không thể phủ nhận rằng có những người chọn cầu toàn vì họ có tiêu chuẩn sống rõ ràng và cao hơn mức trung bình. Họ không thỏa hiệp với sự cẩu thả, không dễ dàng chấp nhận cái gọi là “đủ dùng”. Họ theo đuổi chất lượng vì lòng yêu nghề, vì sự tôn trọng bản thân và người khác.
Đối với những cá nhân này, cầu toàn là một phần của sự phát triển nội lực. Họ có thể sai, nhưng sai để học. Họ đặt ra yêu cầu cao không vì sợ bị chê, mà vì không muốn phụ chính mình. Sự cầu toàn khi đó không gắn với sự lo âu hay phán xét bản thân, mà là biểu hiện của lòng tự trọng và tinh thần chuyên nghiệp.
3. Khi sự cầu toàn là biểu hiện của nỗi sợ bị sai
Ở chiều ngược lại, không ít người rơi vào trạng thái cầu toàn như một cơ chế phòng vệ. Họ trì hoãn bắt đầu vì lo lắng kết quả không hoàn hảo. Họ kiểm tra đến lần thứ năm, thứ sáu một công việc đơn giản, không vì hiệu quả, mà vì sợ mắc lỗi. Họ cần kiểm soát mọi thứ không vì tin tưởng bản thân, mà vì sợ bị phát hiện là “chưa đủ tốt”.
Bản chất của kiểu cầu toàn này là nỗi sợ bị sai. Càng sợ, họ càng siết chặt tiêu chuẩn. Nhưng điều trớ trêu là: tiêu chuẩn ấy không phản ánh sự trưởng thành, mà phản ánh mức độ bất an nội tại. Người càng sợ sai, càng muốn mọi thứ hoàn hảo đến mức không ai có thể bắt bẻ. Nhưng chính mong muốn ấy khiến họ kiệt sức, mất đi khả năng sáng tạo, thậm chí tê liệt trong hành động.
4. Gốc rễ tâm lý của sự cầu toàn tiêu cực
Hiện tượng cầu toàn mang tính phòng vệ thường bắt nguồn từ những trải nghiệm tâm lý trong quá khứ. Đó có thể là những đứa trẻ từng bị chê bai vì điểm số chưa cao, từng bị so sánh với anh chị em, từng được dạy rằng “sai là dở, là xấu hổ, là thất bại”. Những trải nghiệm ấy hình thành một niềm tin sai lệch: chỉ khi hoàn hảo mới được yêu thương, công nhận và tôn trọng.
Sau này, khi lớn lên, con người mang theo niềm tin ấy vào cuộc sống trưởng thành. Họ tiếp tục sống trong tâm thế phải đúng, phải giỏi, phải không sai, bằng mọi giá. Và sự cầu toàn trở thành vỏ bọc để che giấu nỗi sợ: nếu sai, sẽ bị tổn thương, bị đánh giá, bị loại bỏ.
5. Khi dám sai trở thành tiêu chuẩn của trưởng thành
Sự cầu toàn, nếu được xây dựng từ nội lực và tiêu chuẩn cá nhân tích cực, có thể trở thành động lực phát triển mạnh mẽ. Nhưng nếu bắt nguồn từ nỗi sợ bị sai, bị chối bỏ hay bị đánh giá, nó sẽ dần trở thành xiềng xích tinh thần, bào mòn sự tự tin và tính sáng tạo.
Hiểu được bản chất thật sự của sự cầu toàn là bước đầu để tháo gỡ nó. Đôi khi, việc cho phép bản thân được sai, được không hoàn hảo, lại là tiêu chuẩn trưởng thành cao nhất. Không ai lớn lên nhờ luôn đúng, con người chỉ trưởng thành khi dám sai và học từ điều đó
